O Instytucie Literaturoznawstwa

Instytut Literaturoznawstwa powstał 1 października 2019 r. w wyniku nowej organizacji uczelni. W skład Instytutu weszli pracownicy reprezentujący dyscyplinę literaturoznawstwo z dawnych Instytutów: Instytutu Filologii Polskiej i Instytutu Filologii Obcych, którzy wnieśli w obręb nowej struktury swoje dotychczasowe dokonania.

Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie pełni w środowisku ważną funkcję kulturową. Trudno nie zauważyć jego roli w kształtowaniu życia społeczno-artystycznego w regionie. Dlatego ważnym zadaniem jest podtrzymywanie i intensyfikowanie działań mających na celu wpływ nauk humanistycznych na otoczenie społeczno-gospodarcze.

Częstochowa nosi wiele znamion obecności różnych doświadczeń kulturowych. Wynika to pośrednio z bogatej historii, której ramy wyznacza z jednej strony „potop szwedzki”, z drugiej zaś XIX –wieczne usytuowanie na przecięciu ówczesnych trzech mocarstw: Prus, Austrii i Rosji. Wspólne funkcjonowanie obok siebie rodzimych mieszkańców z przedstawicielami struktury państwowej zaborców, z ich rodzinami, a co za tym idzie także z kulturą (zwyczajami, tradycjami, religią), zaowocowało szeregiem zjawisk: od konkretnych przekazów kulturowych (np. architektonicznych, prasowych) do zachowań zwyczajowych. Ponadto, Częstochowa jako miejsce kultu religijnego, stanowiące centralny punkt celebracji postaci Matki Boskiej, staje się ciekawym miejscem do obserwacji dialogu międzykulturowego między mieszkańcami polskimi a rosyjskimi czy niemieckimi (ewangelickimi). Co ciekawe, obok tej komunikacji wpisanej także w dyskurs polityczny, narodowy, istnieje także dialog o charakterze religijno-społecznym żydowsko-polski, sięgający czasów znacznie wcześniejszych.

Pracownicy naukowi Wydziału Humanistycznego na przestrzeni lat podejmowali wiele inicjatyw na rzecz budowania spójnego programu obejmującego w sposób metodyczny różne ujęcia tematu wielokulturowości, starając się w pełni wykorzystać potencjał miejsca, począwszy od działań upamiętniających wybitne osobistości związane z życiem regionu (czego dowodem są liczne monografie i nawiązanie współpracy z regionalnymi ośrodkami kultury (m.in. Domem Poezji. Muzeum Haliny Poświatowskiej, Dworkiem Krasińskiego w Złotym Potoku. Muzeum Regionalnym), poprzez współpracę z istniejącym od 1956 roku częstochowskim oddziałem Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, poprzez tworzenie przestrzeni dialogu (organizacja licznych konferencji i seminariów) aż do promocji literatury współczesnej (cykl spotkań Częstochowa idzie do „kryminału”, spotkania z poezją w Domu Poezji, Czytaj! Festiwal Dekonstrukcji Słowa, Częstochowskie Dni Literatury).

Wymienione działania, w które angażowali się również studenci i doktoranci Uniwersytetu, miały zasadniczy wpływ na kształcenie młodych ludzi, świadomych swojej tożsamości, otwartych na dialog i gotowych do budowania pokojowych i przyjaznych relacji z innymi kulturami. Świadomość miejsca, w którym przyszło im studiować i przeszłości, kształtowanej przez wiele kultur i tradycji funkcjonujących w obrębie Częstochowy i okolic, nierzadko skutkowała chęcią kontynuowania nauki na kolejnych stopniach edukacji. Trudno nie dostrzec w tej praktyce skutecznego środka pozyskiwania przyszłych studentów.

Należy jednak również zaznaczyć, że w Instytucie Literaturoznawstwa podjęto także wiele działań o charakterze autonomicznym, szczegółowym, ukierunkowanym ze względu na indywidualne zainteresowania badaczy. Przejawiająca się w ten sposób aktywność wymaga dodatkowego wsparcia, by stać się istotnym elementem dorobku naukowego poszczególnych osób oraz stanowić przedmiot prezentacji na krajowych i międzynarodowych forach naukowych.

Instytut Literaturoznawstwa, wcześniej jako Instytut Filologii Polskiej, podejmował i w coraz większym stopniu podejmuje działania międzynarodowe związane z wymianą doświadczeń naukowych oraz promocją języka polskiego i literatury. Początkowo była to współpraca z uniwerystetem w Ústí nad Labem i Uniwersytetem Ostrawskim (Czechy), a także z uniwersytetami w Łucku, Kijowie i Humaniu (Ukraina), wspierana przez władze dziekańskie i rektorskie. Obecnie prężnie współpracujemy z uczelniami we Włoszech (uniwersytet w Turynie, Neapolu oraz w Bari), organizując wspólne badania (nad piosenkologią polską i włoską, czego efektem był wspólnie złożony wniosek do Narodowego Centrum Nauki w 2022 r. pt. "Miejsce i znaczenie piosenki w polskiej i włoskiej komunikacji literackiej i kulturowej – ujęcie komparatystyczne" (2022) w ramach konkursu naukowego POLONEZ) oraz konferencje. Są to: "Nawroty. Ślady sentymentalizmu" (2018 - Neapol); "Nawroty. Ślady baroku" (2021 - Częstochowa); "Opera - Pop - Cultura" (2022 - Neapol), "sub- and countercultures in slavic countries w Bari (2024) oraz wspólnie z Instytutem Polskim w Rzymie „Polska dziś. Między literaturą a muzyką. Wspólnie z Uniwersytetem L'Orientale w Neapolu miała miejsce realizacja projektu "Polska na 5" w ramach programu NAWA Promocja Języka Polskiego oraz „Polska w pamięci” (Również NAWA, program promocja języka polskiego).

Dotychczasowe działania naukowe, świadczące o wysokim poziomie prowadzonych prac badawczych, skutkują coraz większą rozpoznawalnością wyników w środowisku międzynarodowym. Do wiodących obszarów i tematów badawczych realizowanych aktualnie w dyscyplinie literaturoznawstwo należą:

1. Czytanie Dwudziestolecia
Przedmiotem badań jest dorobek Dwudziestolecia międzywojennego traktowanego jako ważna formacja intelektualno-artystyczna, zbudowana poprzez różne sposoby nawiązywania do tradycji oraz na nowatorskich tendencjach i inspiracjach płynących z kultury europejskiej. W polu uwagi badawczej znajduje się również powojenna recepcja dokonań tej formacji oraz jej wpływ na kształtowanie współczesnej świadomości literackiej, kulturalnej, społecznej.

Do dotychczasowych działań należą cztery ogólnopolskie konferencje naukowe „Czytanie Dwudziestolecia" w naszej Uczelni, jakie zorganizowano w latach: 2003, 2004, 2011, 2014, 2022. Formuła konferencji była bardzo szeroka, stworzyła możliwość wielokierunkowej dyskusji i konfrontowania prowadzonych przez naukowców badań, toteż wzbudziła żywe zainteresowanie w różnych ośrodkach naukowych; skalę tego przedsięwzięcia poświadcza duża liczba uczestników w każdej edycji. Nasza Uczelnia stała się znanym w środowisku naukowym miejscem trwającej do dziś debaty nad Dwudziestoleciem. Pokłosiem konferencji były publikacje zbiorowe Czytanie Dwudziestolecia, wydane w latach: 2005, 2009, 2012, 2016, 2023.

W tym obszarze należy umieścić także działania wychodzące poza badania naukowe ku sztuce i działaniom kulturowym jak projekt "Śpiewane Dwudziestolecie", będący muzyczną adaptacją wierszy awangardy.

2. Romantyzm na prowincji
Projekt realizowany od 2010 roku, początkowo we współpracy z Uniwersytetem Ostrawskim (Czechy), prowadzony samodzielnie przez UJD od  2015 roku. Prowadzone badania koncentrowały się wokół często heroicznej działalności przedstawicieli inteligentów w ośrodkach oddalonych od centrum, z dala od stolicy i większych miast. Projekt dokumentował biografie, nieznane szerzej inicjatywy prospołeczne, służące rozwojowi lokalnych społeczności, a także tworzył modele postaw (pochodzenie, wykształcenie, studia, podróże, wzorce, lektury itp.) społeczników. Badania służyły reinterpretacji opozycji centrum/prowincja, oraz tworzącej ją zespołu wyobrażeń (nowoczesność/tradycjonalność, kreatywność/wtórność, postęp/wstecznictwo, rozwój/stagnacja, edukacja/obskurantyzm, idealizm/pragmatyzm itp.), wskazując na ich mentalne, a nie geograficzno-socjologiczne uwarunkowania. W ramach projektu w Częstochowie i okolicach odbywały się konferencje (Inteligent na prowincji, Historyk na prowincji, Pisarz na prowincji, Filozof na prowincji, Lekarz na prowincji), integrujące polskie i czeskie środowisko naukowe oraz popularyzujące naukę w lokalnych społecznościach. Efekty badań były publikowane w polsko-czeskich monografiach wydawanych przez wydawnictwo Uniwersytetu Ostrawskiego. Równolegle z wymienionym projektem literaturoznawcy z UJD prowadzili prace naukowe związane z kulturowym potencjałem okolic Częstochowy, np. Lublińca, miejsca związanego z Edytą Stein i Złotego Potoku, siedziby rodu Krasińskich. W 2012 roku w dworku Krasińskich odbył się walny Zjazd Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza w Częstochowie, połączony z konferencją „Gdzie piękność, gdzie poezja...”, z której pozostała monografia pod tym tytułem. W 2023 roku w siedzibie Krasińskich odbyła się konferencja „Urodzony Zygmunt Krasiński”, 2024 roku Złoty Potok gościł prelegentów w ramach konferencji organizowanej wspólnie z UŁ, UKEN, zatytułowanej „Podróże realne i nierealne”. Wyniki badań zostaną opublikowane w czasopismach „Wiek XX” i „Bibliotekarz Podlaski”. Kolejnym etapem badań nad prowincjonalnością są planowane w Złotym Potoku naukowe sympozja poświęcone literaturze romantyzmu oraz szeroko zakrojony projekt, któremu patronuje twórczość i postać Pawła Hertza.

3. Głośne pióra
Projekt realizowany w ramach badań nad muzycznością i dźwiękowością literatury. To seria poświęcona relacji współczesnej literatury, muzyki i kultury. Skupia swą uwagę na zjawiskach dotąd pomijanych w dyskursie naukowym, sytuujących się w obszarze popkultury. Wydawane w tej serii monografie obejmują swoim zakresem refleksję nad muzycznością literatury, tradycją literacką i kulturową obecną w piosenkach muzyki popularnej, konwencjami gatunkowymi i stylistycznymi przenoszonymi pomiędzy różnymi typami tekstów, a to wszystko w duchu komparatystyki kulturowej i intermedialnej. W tym obszarze współpraca obejmuje porozumienie z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu i Uniwersytetem Pedagogicznym w Krakowie.

Zaproponowany obszar obejmuje także badania nad odgłosami w kulturze. W tej perspektywie została zainicjowana Kulturowa historia odgłosów, która jest wieloczęściowym i wielogłosowym projektem, którego nadrzędnym celem jest refleksja nad procesem cywilizacyjnym Europy: od średniowiecza po czasy postindustrialne, ze względu na zmieniające się miejsce, rolę i znaczenie odgłosów w kulturze. Badając historię cywilizacji i związaną z nim zmienność traktowania przez społeczność kulturową odgłosów, autorzy inicjowanej tym tomem serii stawiają sobie zadanie przedstawienia ewolucji roli zbiorowości w wytwarzaniu i postrzeganiu odgłosów, zmierzającą ku coraz większej prywatyzacji dźwięku. W tym celu podejmują próbę zdefiniowania zjawiska odgłosu, zadając pytanie o jego status ontologiczny oraz możliwości epistemologiczne, a następnie umieszczając go w kontekście społecznym i kulturowym. Celem rozpoczynającej się tą książką serii jest także usytuowanie odgłosu w kodzie kulturowym, którym operuje się w danej rzeczywistości obyczajowo-społecznej. Aby jednak było to możliwe, trzeba zanurzyć się w rzeczywistość danego czasu poprzez analizę literatury i piśmiennictwa faktograficznego, tekstów drukowanych i zapisów sztambuchowych, tekstów zwartych i ulotnych, wreszcie napisanych, ale i nagranych, mówionych lub zaśpiewanych, wpisując je w odpowiednie konteksty: obyczajowe, rytualne czy obrzędowe, które konstytuują tożsamość kulturową. Seria nawiązuje do francuskiej szkoły antropologii historii, która badając poszczególne aspekty życia codziennego w perspektywie historycznej, ukazywała zmiany cywilizacyjne, mające niewątpliwy wpływ na wydarzenia historyczne, jak i na powstającą w danym momencie twórczość artystyczną. W tym kluczu podejmowano już liczne inicjatywy analizy strumienia zachowań, czynności społecznych, w których znajdują wyraz rozmaite formy kulturowe skupione wokół kolejnych aspektów doświadczania rzeczywistości przez człowieka oraz jego relacji z otaczającym światem, wyrażających się poprzez zachowania, zwyczaje i obyczaje, obrzędy i rytuały, odwzorowywane w normach i wzorcach społecznych dotyczące kolejno przeżywania cielesności (intymności, seksualności, higieny, choroby, umierania itp.), emocji, zmysłowości itp.; jednak dotychczas odgłos i jego kulturowa obecność nie zyskały jeszcze należnego miejsca w badaniach naukowych. W ostatnim czasie ukazał się Słownik odgłosów somatycznych. Na bazie słownika jest obecnie przygotowywany spektakl teatralny.

4.  Komparatystyka – recepcja - przekład
Jest to nurt badań literaturoznawczych skoncetrowany na recepcji literatury niemieckojęzycznej w Austrii, Niemczech, Szwajcarii i w Polsce – w kontekscie uwarunkowań zarówno społeczno-historycznych, jak i poznawczych. Zakładana wieloaspektowa perspektywa oglądu różnorakich zjawisk literackich (ujęcie antropologiczne, kulturowe, językowe, translatologiczne, socjokulturowe, book studies, reception studies, media studies) nadaje badaniom charakter interdyscyplinarny i stawia w nowym świetle badania porównawcze (slawistyczno/polonistyczno-germanistyczne). Kierunek ten dotyczy także zagadnień przekładoznawstwa, czego wyrazem są: czasopismo "Transfer" znajdujące się w wykazie czasopism punktowanych oraz cyklicznie organizowana konferencja "Transfer – Przekład – Recepcja". W Instytucie Literaturoznawstwa rozwijają się również badania koncentrujące się na literaturze angielskiej w jej aspekcie komparatystycznym. Przedmiotem refleksji jest także twórczość Samuela Becketta.

5. Duchowość maryjna w literaturze i kulturze polskiej na tle europejskim
W UJD prowadzone są badania na temat religijnych aspektów literatury, w tym szczególnie problematyki maryjnej. Są one związane z kulturowym i historycznym kontekstem Jasnej Góry, która jest fenomenem kultury, łączącym w sobie treści zarówno literackie, jak muzyczne, plastyczne. Kult maryjny i jego materialna reprezentacja w postaci klasztoru inspiruje do tworzenia dzieł kultury wysokiej, artystycznej, jak i utworów kultury masowej. Przyciąga odbiorców kultury bez względu na język, wykształcenie, preferencje stylistyczne, płciowość, przynależność narodową, stratus społeczny. Badania nad wpływem jasnogórskiego wizerunku Maryi wykazały ogromną rolę, jaką kult maryjny miał w zachowaniu polskości podczas utraty niepodległości, a także w kreowaniu i podtrzymywaniu polskiej tożsamości narodowej, inspirowaniu działań artystycznych i politycznych. Wykazały również znaczenie dla rozwoju technik konserwatorskich i wiedzy o nich, a także dla rozwoju muzyki i techniki wykonawczej. Badania ukazały europejskie znaczenie jasnogórskiego wizerunku na twórczość literacką oraz postawy społeczne (pieśni religijne różnych narodów, np. Czechów, literatura świadectwem ruchu pielgrzymkowego).  Podstawowym celem badań jest przywołanie i zastosowanie religijnego klucza jako koniecznego narzędzia służącego do interpretacji literatury, sztuki, oraz ich wzajemnych związków, a także ujmowanie w tym kontekście dziejów państwa i narodu polskiego. Zaproponowanym nowum jest rozpatrywanie problematyki sakralnej w aspekcie kultu maryjnego, związanego z Jasną Górą.

6. Wyparte dziedzictwo
Temat badań, choć rozpatrywany jest w kontekście Żydów, to jednak dotyka szerokiego zjawiska, jakim jest postawa wyparcia będąca efektem procesu asymilacji lub świadomego bądź nieświadomego odcięcia się od rodzimej tradycji. Zjawisko to jest bliskie ludziom, którzy kształtowali postawy na pograniczu kultur, tożsamości, na styku religii, obyczajów i przekonań.  Głównym celem badań jest próba budowania refleksji naukowej wokół obecności narracji ukrytej, zanurzonej w tekście literackim, mającej proweniencję biblijną, starotestamentalną, midraszową i talmudyczną, nawiązującą do figur biblijnych, rytuałów i obrzędów żydowskich świąt.

Projekty naukowe realizowane przy wsparciu Narodowego Centrum Nauki

Urszula Cierniak: "Idealistki, romantyczki, muzy. Rosyjskie katoliczki w kulturze dziewiętnastowiecznej Europy" NCN program OPUS [na ukończeniu]

Anna Cholewa-Purgał:  ‘Between the Christian West and East: elements of metaphysics and echatology of both cultures in the last novels of Charles Williams’ - Miniatura NCN (w realizacji)

Michał Kisiel: Zarzucone światy: poetyka rozpadu w twórczości Samuela Becketta wobec antropocenu. Miniatura NCN (przyznany 2024)

Adam Regiewicz: „Alternatywa Dla Awangardy” – w programie Społeczna Odpowiedzialność Nauki – Popularyzacja Nauki (przyznany 2024)

Projekty zakończone:

Joanna Warońska-Gęsiarz: Sztuki Bruno Winawera. Studium genologiczne w programie „Doskonała Nauka” Ministerstwo Edukacji i Nauki

Anna Wypych-Gawrońska:

1. Projekt badawczy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr 1 HO1C 08228 pt. "Literatura w operze. Adaptacje dramatyczno-muzyczne utworów literackich w Polsce, dzieła i ich sceniczna recepcja", kierownik projektu

2. Projekt badawczy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N N105 087535, pt. "Warszawski teatr operowy i operetkowy w latach 1880-1915", kierownik projektu

3. Projekt badawczy Narodowego Centrum Nauki pt. "Muzyka w polskim teatrze dramatycznym do 1918 roku", DEC-2011/01/B/HS2/01168, kierownik projektuprojekt badawczy finansowany przez KBN MNiSW „Literatura w operze. Muzyczne opracowania utworów literackich w Polsce. Dzieła i ich recepcja”.

Konferencje planowane do końca września 2025

1. (Nie)rozważne i (nie)romantyczne. O kobietach XIX wieku. Złoty Potok, 6-7 czerwca 2025. 
Konferencja jest drugą z cyklu "Romantycy w nieromantycznym ogrodzie" współorganizowanego z TLiAM i Muzeum Regionalnym w Złotym Potoku. Do kolejnych konferencji zapraszamy jako współorganizatorów różne uczelnie, w roku 2025 towarzyszyć będzie nam UKEN.

2. Czekając na…, Częstochowa luty/marzec 2025, konferencja międzynarodowa

3. Uprawianie kultury. Wokół dziedzictwa Pawła Hertza (1918 - 2001), Częstochowa, wrzesień 2025, konferencja ogólnopolska z udziałem gości zagranicznych

Wykaz konferencji zrealizowanych w roku 2024

1. Podróże literackie i realne, czerwiec 2024.

2. Wstyd w literaturze współczesnej. Transfer - Przekład – Recepcja, listopad 2024.

3. Wyparte dziedzictwo. Renarracje starotestamentowe w literaturze, październik 2024.

Wykaz konferencji zrealizowanych w roku 2023

1. Lęk w literaturze współczesnej. Transfer - Przekład – Recepcja 
Termin: 18-19 maja 2023 r. konferencja ogólnopolska.

2. Urodzony Zygmunt Krasiński 
Termin: 2-3 czerwca 2023 r., konferencja ogólnopolska.

3. Fredro żywy  
Termin: 19-20 października 2023 r., konferencja ogólnopolska.